"Kiber zorakılıq haqqında nə bilmək istərdiniz?" Cəmiyyətimizdə internet istifadəçiləri əksər hallarda bu sözün mənasını belə bilmirlər. Saytımızın qonaqları və daimi izləyicilərinin bu barədə məlumatlandırmaq istədik.

Kiber bullinq (və ya kiber zorbalıq), internet üzərindən bir şəxsin digərini təhqir etməsi, qorxutması, lağa qoyması, aşağılaması və ya psixoloji olaraq təzyiq göstərməsi deməkdir. Kiber bullinq fərqli onlayn platformalarda, o cümlədən sosial media, mesajlaşma tətbiqləri, oyun platformaları və forumlar vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

ü  sosial mediada kiminsə haqqında yalanlar yaymaq və ya utanc verici şəkilləriin yerləşdirmək

ü  mesajlaşma platformaları vasitəsilə zərərli mesajlar və ya təhdidlər göndərmək

ü  kimisə təqlid etmək və onların adından başqalarına pis mesajlar göndərmək.

Kiber bullinq, ənənəvi zorakılıqdan fərqli olaraq, 24/7 davam edə bilər və geniş auditoriyaya çata bilər ki, bu da zərərçəkənin üzərində ciddi psixoloji təsirlər yaradır. Kiber bullinqin mənfi təsirləri içərisində stress, özünə inamın azalması, depressiya və hətta özünə zərər vurma halları müşahidə oluna bilər.

Kiber bullinqin psixoloji təsirləri

Kiber bullinqin qurbanları üzərində ciddi mənfi təsirləri ola bilər. Bu təsirlər yaş, cinsiyyət və fərdi xarakter xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişsə də, ümumi təsirlər aşağıdakılardır:

ü  Özünə İnamın Azalması: Təhqir və alçaldıcı mesajlar qurbanın özünə olan inamını və özünü dəyərli hiss etmə duyğusunu azalda bilər.

ü  Stress və Depressiya: Kiber bullinq uzun müddət davam etdikdə, bu vəziyyət xroniki stressə, hətta depressiyaya səbəb ola bilər.

ü  Yalnızlıq və Sosial Çəkilmə: Qurbanlar təzyiq nəticəsində cəmiyyətdən uzaqlaşa və özlərini təcrid etməyə başlaya bilərlər.

Akademik və İş Performansına Təsir: Tələbələr üçün dərslərə olan marağın azalması və nəticədə təhsil göstəricilərinin aşağı düşməsi müşahidə olunur. Eyni şəkildə, böyüklər üçün iş performansında da azalma ola bilər.

Kiber bullinqlə mübarizə yolları

Kiber bullinqin qarşısını almaq və onunla effektiv mübarizə aparmaq üçün müxtəlif metodlar mövcuddur. Bu metodlar həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur.

1. Təhlükəsiz onlayn davranış vərdişləri öyrədilməsi

İlk və ən vacib addım, insanlara təhlükəsiz onlayn davranış qaydalarını öyrətməkdir. Xüsusilə uşaqlar və yeniyetmələr üçün:

ü  Fərdi Məlumatların Gizli Saxlanılması: Uşaqların və gənclərin fərdi məlumatlarını, ünvanlarını, telefon nömrələrini və həssas məlumatlarını paylaşmamağı öyrənmələri vacibdir.

ü  Gizlilik Parametrlərinin Yoxlanılması: Sosial media və digər platformalarda hesabların gizlilik parametrlərini yoxlamaq və yalnız yaxın insanlara açıq etmək tövsiyə edilir.

ü  Dost Əlavə Etmə Prinsipləri: Yalnız tanıdığı və etibar etdiyi insanları dost siyahısına əlavə etməyi vərdiş halına gətirmək.

2. Valideynlərin və müəllimlərin maarifləndirilməsi

Valideynlər və müəllimlər uşaqların onlayn təhlükəsizlik məsələlərinə dair məlumatlı olmalarına dəstək olmalıdırlar. Bunun üçün:

ü  Valideyn nəzarəti proqramlarından istifadə: Müəyyən tətbiqlər və proqramlar valideynlərə uşaqlarının internet fəaliyyətlərini izləməyə və təhlükəli halları aşkar etməyə kömək edir.

ü  Daimi danışıq və şəffaflıq: Valideynlər uşaqlarla onların onlayn fəaliyyətləri haqqında açıq söhbət etməli və qarşılaşdıqları hər hansı bir təcavüz halında dərhal xəbərdar etmələrini təşviq etməlidirlər.

3. Texniki tədbirlər

Kiber bullinqin qarşısını almaq üçün müxtəlif texniki tədbirlərdən də istifadə edilə bilər. Bunlar:

ü  Zorbalıq ədən şəxsi bloklama və şikayət etmə: Sosial media platformalarının əksəriyyətində istifadəçilər zorakılıq edən şəxsi bloklaya və həmin istifadəçi haqqında şikayət edə bilərlər.

ü  İzlər və dəlillər toplama: Kiber bullinq hallarında edilən zorakılığın izlərini saxlamaq vacibdir. Çünki bu məlumatlar hüquqi proseslərdə sübut kimi istifadə oluna bilər.

ü  Onlayn Təhlükəsizlik Proqramlarından İstifadə: Onlayn təhlükəsizlik proqramları istifadəçilərə müxtəlif təhlükəsizlik tədbirləri təklif edir və onları kiber hücumlardan qorumağa kömək edir.

4. Hüquqi Tədbirlər və Qanunvericilik

Bəzi ölkələrdə kiber bullinq qanunla qadağan edilmiş və zorakılıq edənlərə qarşı cərimələr və cəzalar tətbiq olunur. Azərbaycan da daxil olmaqla bir çox ölkələrdə kiber zorakılıqla mübarizədə hüquqi çərçivələrin yaradılması və tətbiqi vacibdir. Bu qanunlar zorakılığın qurbanlarına hüquqi müdafiə təmin etmək üçün nəzərdə tutulur.

Azərbaycan qanunvericiliyində kiber zorakılıq, o cümlədən kiber bullinq konkret olaraq bir termin kimi qeyd edilməsə də, bu kimi hərəkətlərin qarşısını almağa və cəzalandırmağa yönəlmiş bir neçə ümumi qanun və maddələr mövcuddur. Azərbaycanda kiber bullinqlə əlaqədar hüquqi tədbirlər əsasən Cinayət Məcəlləsi, İnzibati Xətalar Məcəlləsi və İnformasiya, İnformasiya Təminatı və İnformasiya Mühafizəsi haqqında qanunlar vasitəsilə tənzimlənir. Bu qanunların əsas məqamları aşağıdakılardır:

1. Cinayət Məcəlləsi

Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində kiber zorakılıq kimi rəqəmsal zorakılıq halları birbaşa qeyd olunmasa da, bir sıra maddələr kiber bullinq kimi hallara hüquqi cavab verə bilər:

·         Maddə 148. Təhqir: Hər hansı bir şəxsi ictimai şəkildə təhqir etmək, onun şərəf və ləyaqətini alçaltmaq. Bu maddə, təhqir edən şəxslərin məsuliyyətə cəlb olunmasını nəzərdə tutur. Bu maddə onlayn təhqirlərə də aid edilə bilər.

·         Maddə 147. Böhtan: Bir şəxsi rüsvay edəcək, onun nüfuzuna zərər verəcək yalan məlumatlar yaymaq da Azərbaycan qanunlarına görə cəzalandırıla bilən bir əməldir. Kiber bullinq zamanı yalan məlumatların və ya böhtanın yayılması bu maddəyə uyğun olaraq cinayət məsuliyyətinə səbəb ola bilər.

·         Maddə 155: Şəxsi həyatın toxunulmazlığının pozulması: Bir şəxsin şəxsi məlumatlarını icazəsiz yaymaq, şəxsi həyatını pozmaq və buna görə məsuliyyətə cəlb edilmək. Bu maddə onlayn mühitdə şəxsi məlumatların yayılmasını əhatə edir.

·         Maddə 156: Fərdi məlumatların qanunsuz yolla yayılması: Şəxsi məlumatların yayılması və ya üçüncü şəxslərə ötürülməsi nəticəsində zərər çəkən şəxsə qarşı məsuliyyət daşıyanlar bu maddə ilə mühakimə oluna bilər.

2. İnzibati xətalar məcəlləsi

İnzibati Xətalar Məcəlləsi də bir çox hallarda kiber zorakılığa qarşı tətbiq edilə bilən maddələrə malikdir:

·         Maddə 388-1: İnternet informasiya ehtiyatında qanunazidd məlumatların yerləşdirilməsi: Qanunsuz məlumatların internetdə yayılması, şəxslərin ləyaqətinə, şərəfinə zərər verən məlumatların yerləşdirilməsi və ya yalan xəbərlərin yayılması bu maddə ilə tənzimlənir və inzibati məsuliyyətə səbəb ola bilər.

·         Maddə 388-2: İnternet istifadəçisi haqqında məlumatların qanunsuz yayılması: Bu maddə, şəxsi məlumatların icazəsiz yayılmasını qadağan edir və belə hallarda hüquqi tədbirlər görmə imkanı yaradır.

3. İnformasiya, İnformasiya Təminatı və İnformasiya Mühafizəsi haqqında Qanun

Bu qanun, fərdi məlumatların qorunmasını təmin edir və şəxsi məlumatların qanunsuz şəkildə əldə edilməsi və yayılmasının qarşısını almağa yönəlib. Məlumatların qorunması haqqında qanun, kiber bullinq zamanı şəxsi məlumatların icazəsiz yayılması və ya başqalarının istifadəsinə verilməsi kimi halların hüquqi yolla tənzimlənməsini təmin edir.

4. Uşaqların Müdafiəsi və Maarifləndirici Tədbirlər

Azərbaycan qanunvericiliyi, xüsusilə uşaqların hüquqlarının qorunması sahəsində bir sıra tədbirlər nəzərdə tutur. Məsələn, məktəblərdə və ictimai tədbirlərdə uşaqlara rəqəmsal təhlükəsizlik və kiber bullinqlə mübarizə barədə məlumatlar verilə bilər. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi və digər dövlət qurumları bu sahədə maarifləndirici tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin edirlər.